مقدمه
همانطور که می دانیم امروز وجود قوانین و مقررات و همچنین تجهیزات لازم جهت رعایت موارد ایمنی و حفاظت، از ملزومات هر واحد صنعتی و شبکه برقی و یا واحد مسکونی و اداری محسوب می شود. خطراتی که در ساختمان ها می تواند انسان و همچنین تجهیزات گران قیمت را به خطر بیندازد؛ خطراتی نظیر آتش سوزی، خطرات ناشی از برق گرفتگی، خطرات آذرخش و مواردی از این قبیل هستند. از دیرباز تمهدیدات مختلفی برای پیشگیری از این خطرات و همچنین مبارزه با آن صورت گرفت که با پیشرفت علم الکترونیک هر روز بر قدرت این تجهیزات افزوده می گردد.
برق و آتش سوزی و خسارات ناشی از آن
از آن جا که الکتریسیته یکی از کنترل پذیرترین انواع انرژی است می تواند، یکی از ایمن ترین انواع انرژی نیز محسوب شود. اما با افزایش استفاده از برق در صنعت و تجارت برای تامین نیروی ماشین آلات، تعداد آتش سوزی های ناشی از نیروی برق نیز افزایش یافت. این بدین علت است که به صورت تعمدی و یا از روی سهل انگاری برخی موارد امنیتی برای پیشگیری از خطر نادیده گرفته شدند و یا از تجهیزات به صورت نامناسب استفاده شده است.
برای اطمینان از وجود امنیت و ایمنی برق، قوانین زیر باید رعایت شوند:
- دقت در نصب
- استفاده صحیح
- بازرسی و نگهداری
برای اعمال قوانین فوق، نکات زیر را به خاطر داشته باشید:
- عدم استفاده صحیح و یا نصب و نگهداری نادرست از وسایل برقی موجب احتراق و سانحه می گردد.
اگر از انرژی که برای تغذیه دستگاه های روشنایی، گرمایی، و یا موتورهای الکتریکی بکار می رود درست استفاده نشود و یا وسیله مورد نظر برای حمل بار الکتریکی مناسب نباشد، و یا به درستی نصب و نگهداری نشود ممکن است عایق کابل ها و یا مواد قابل احتراق دیگر به سادگی دچار حریق شوند.
- تجهیزات الکتریکی هیچ گاه نباید توسط افراد غیر متخصص طراحی، نصب و نگهداری شوند.
مدار الکتریکی ساختمان باید به صورتی طراحی شود که بتواند انرژی الکتریکی را به صورت ایمن از منابع تغذیه به ماشینها و لوازم الکتریکی منتقل کند.
هنگامی که عملیات نصب توسط افراد متخصص انجام گرفت باید دقت شود که تمام اجزای مدار، عملکرد مناسبی داشته باشند و همچنین ادوات محافظت مدار مانند فیوزها و … برای محافظت در برابر اضافه بار، اتصال کوتاه شده و در مدار نصب شده باشد. تمامی وسایل الکتریکی برای کار در جریان بخصوصی طراحی شده اند. در صورتی که جریان به دلیل اتصال کوتاه، و یا اضافه بار الکتریکی از مقدار مجاز بیشتر شود دمای وسیله الکتریکی افزایش پیدا کرده و ممکن است منجر به آتش سوزی شود.
- جریان برق در عبور از سیم ها و دیگر وسایل برقی تولید حرارت می کند و این حرارت در شرایط عادی به محیط اطراف داده می شود و درجه حرارت وسایل از حد مجاز متجاوز نمی گردد.
در صورتی که وسایل مناسبی انتخاب نشده باشد ممکن است درجه حرارت وسایل برقی ار حد مجاز تجاوز کند. برای مثال یک کلید معیوب که محل اتصال آن خورده شده است نسبت به کلید سالم، حرارت زیاد تولید می کند. همچنین سر پیچ لامپ ها ممکن است برای لامپ های کوچک تر در نظر گرفته شده باشد و استفاده از لامپ های بزرگ تر که امروزه معمول شده اند حرارت بیشتری تولید می کند. این حرارت اضافی به سهولت جذب محیط اطراف نشده و باعث ازدیاد درجه حرارت می شود.
- افزایش حرارت اتصالات الکتریکی، سبب فرسوده شدن و از بین رفتن عایق های سیم ها و دیگر وسایل می گردد.
از بین رفتن عایق ها باعث اتصال سیم ها و ایجاد جرقه الکتریکی می شود و حرارت ناشی از جرقه ها می تواند در شرایط مساعد، به سهولت، سبب بروز حریق گردد. به این ترتیب در شرایطی که به هر دلیل جریان مدار از حد مجاز افزایش یابد، فیوز عمل کرده و مدار را قطع می نماید و همچنین با آزمایش سیستم برقی، هر سال یک بار، می توان از ضعیف شدن عایق آن و خطرات احتمالی آگاهی یافت.
- حدود یک سوم آتش سوزی های برق، ناشی از خطای سیم کشی هستند؛
حوادث آتش سوزی کارخانجات و مکان های صنعتی اکثراً ناشی از همین مورد هستند. اما در مکان های تجاری کوچک این آتش سوزی ها اکثرا ناشی از روشنایی هستند. در حقیقت مکان های صنعتی برای وقوع آتش سوزی های ناشی از خطای سیم کشی مستعد تر هستند.
آتش سوزی های ناشی از گرم شدن زیاد و یا جرقه زدن، می تواند در اثر یکی از موارد زیر باشد:
- اضافه بار
- نامناسب بودن عایق
- اتصالات ضعیف
- قطع شدن هادی ها
- جرقه زدن می تواند در هنگام اتصال کوتاه هادی ها اتفاق بیافتد.
برای مثال در مواقعی که هادی ها به طور اتفاقی به سایر تجهیزات فلزی متصل می شوند و یا در صورت قطع شدن مدار، جرقه اتفاق می افتد؛ این مشکلات معمولا به دلیل فرسوده شدن و یا صدمه دیدن عایق در اثر نصب نامناسب و یا صدمه دیدن در اثر عدم نگهداری مناسب در طولانی مدت اتفاق می افتد. فرستادن جریانی بالاتر از میزان ظرفیت کابل ها باعث افزایش دمای کابل ها و هادی ها شده و می تواند منجر به آتش سوزی و صدمه دیدن عایق ها با جرقه زدن شود. یکی از عواملی که باعث اضافه بار در مدار می شود اتصال تعداد زیادی وسیله برقی به یک پریز برق با استفاده از اداپتور (سه راهی) است. از مثال های اتصال نامناسب می توان به ترمینال های سست، هادی های فرسوده و سه شاخه های نا مناسب اشاره کرد.
- کابل و سیم ها باید به دقت نصب شده و در برابر صدمات مکانیکی، گرما، لرزش و یا ورود رطوبت و مواد خورنده و یا در برابر اشتعال، حفاظت شوند.
استفاده از کابل های قابل انعطاف مگر در مواد ضروری باید اجتناب گردد. گذشته از مواد فوق، معمول ترین دلیل افزایش دمای سیم کشی ها، جایگزینی نامناسب عناصر فیوز است. در صورتی که فیوز بیش ازیک بار بترکد باید به دنبال دلیل این مشکل بوده و در جهت رفع آن بر آمد. ظرفیت سیم فیوز هیچ گاه نباید بالاتر از ظرفیت نگه دارنده فیوز باشد.
همانطور که گفتیم به ندرت اتفاق می افتد که در منازل کابل ها باعث رخ دادن آتش بشوند، اما می توانند در آتش سوزیها باعث افزایش خسارت و تکثیر آتش سوزی بشوند. تا مدتی پیش به تاخیر انداختن آتش سوزی کابل ها توسط تاخیردهندههای آتش (هالوژن) که موانع موثری برای آتش بودند انجام می گرفت. اما متاسفانه این مواد در هنگام سوختن، تولید دودهای غلیظ و گازهای اسیدی خورنده می کردند. چنین مواردی در مواقع آتش سوزی بسیار نامطلوب هستند که مانع تخلیه و مقابله با آتش شده و سبب به خطر انداختن زندگی انسان ها و همچنین صدمه زدن به تجهیزات ضروری و گران قیمت ساختمان ها می شوند. به همین دلیل امروزه در ساختمان ها از کابل های مخصوص استفاده می کنند که در هنگام سوختن، تولید دود کمتری می کند. علی الخصوص برای مکان هایی مانند زیر زمین ها، انبار ها، اتاق های موتورخانه یا اتاق برق که فاقد پنجره هستند، توصیه می شود از کابل های تاخیر دهنده آتش با تولید دود کم مانند LSHF ، LSF ، LFH استفاده شود. همچنین غلاف کابل ها نیز باید از مواد با تولید کم و عاری از هالوژن مانند LSZH باشد.
برق گرفتگی و انسان
همان طور که پیش از این گفته شد انرژی الکتریکی در صورتی که تحت کنترل صحیح نباشد خطرات و خرابی های زیادی به بار خواهد آورد. در تاسیسات الکتریکی علاوه بر خطر تولید دمای زیاد که ممکن است منجر به ایجاد سوختگی ها، آتش سوزی ها و دیگر صدمات شود نیروی برق می تواند موجب برق گرفتگی اشخاص نیز بشود. به همین جهت افراد باید در مقابل خطرات احتمالی ناشی از تماس با قسمت های برق دار تاسیسات الکتریکی حفاظت شوند. این حفاظت ممکن است با یکی از روش های زیر تامین شود.
- جلوگیری از عبور جریان از بدن افراد
- محدود کردن جریانی که ممکن است از بدن عبور کند، به میزانی کمتر از جریان برق گرفتگی
- قطع خودکار تغذیه، به محض بروز نقصی که ممکن است به عبور جریان از بدنی که در تماس با بدنه هادی است منجر شود، در موقعی که این جریان مساوی یا بیش از جریان برق گرفتگی باشد.
علاوه بر موارد گفته شده در بالا یکی دیگر از خطراتی که اشخاص و تاسیسات در ساختمان با آن مواجه هستند آذرخش است. به منظور حفاظت ساختمان های بلند، بناهای جمعی، بناهای درمانی، بناهای صنعتی و سازه ها از قبیل برج ها، دودکش ها، مناره ها، خطوط انتقال نیرو، پالایشگاه ها و مانند آن در برابر آذرخش باید با توجه به ارزیابی خطر ساعقه در طرح و اجرای بناهای مرتفع و تاسیسات مزبور، سیستم های حفاظت در برابر آذرخش (برقگیر حفاظتی) متناسب با مورد کاربرد، پیش بینی و اجرا گردد.
نکات ایمنی در برابر برق
هنگام کار با الکتریسیته، پیروی از قوانین و انجام اعمال ایمن یک نکته اساسی است. برای شروع باید به خاطر داشته باشیم همانطور که علایم ایمنی به ما هشدار می دهند، جریان الکتریسیته می تواند خطرناک باشد لذا نکات زیر را به شما یادآوری کرده و از شما می خواهیم از انجام و ملاحظه آن اطمینان حاصل نمایید:
– خطرات الکتریکی اغلب موجب آتش سوزی، شوک الکتریکی و سوختگی افراد می شوند. بسیاری از حوادث در اثر سیم کشی معیوب ایجاد می شوند. قبل از وصل کردن دو شاخه وسایل برقی به منبع جریان الکتریسیته، سیم و دو شاخه آن را از نظر فرسودگی عایق آن یا شکستگی سیم ها، وارسی کنید. هر گونه خرابی و فرسودگی آن را گزارش کنید تا به سرعت تعمیر شوند.
– هیچ گاه از مدارها، بار بیش از حد نکشید. این کار باعث داغ شدن سیم ها می شود و احتمال وقوع حادثه آتش سوزی را افزایش می دهد.
– تا حد امکان استفاده از سیم های سیار را به کمترین حد برسانیم و اطمینان حاصل کنید سیم سیاری که انتخاب کردهاید، حتما قادر به هدایت شدت جریان الکتریسیته باشد که قصد دارید با آن کار کنید.
– به یاد داشته باشید که تمام تجهیزات الکتریکی باید به شکل مناسبی به زمین متصل شوند. اگر شاخه اتصال به زمین قطع شود، هدایت جریان های الکتریسیته به زمین نیز دچار مشکل شده و احتمال ایجاد شوک الکتریکی وجود دارد.
– در انتخاب تجهیزات الکتریکی که هم باید ملاحظاتی در نظر گرفته شود. تا حد ممکن از تجهیزاتی با عایق دوگانه استفاده کنید.
– گاهی به نظر می رسد که دستگاه به طور مناسب کار می کند اما با یک نگاه دقیق تر می توان مشاهده کرد در داخل دستگاهی که دچار فرسودگی و شکستگی سیم ها و مدار ها است، جرقه های کوچکی زده می شود که می تواند موجب آتش سوزی شود. در صورت مشاهده این گونه جرقه ها به سرپرست خود اطلاع دهید و سعی کنید خودتان مشکل را حل کنید.
– افراد با صلاحیت قبل از هر گونه تعمیر یا تنظیم دستگاه، تمام سیم های تامین انرژی دستگاه را قطع می کنند و این بدان معناست که باید قبل از عملیات تعمیرات، قطع جریان برق و علامت گذاری آن به خوبی انجام پذیرد.
– اگر برای انجام تعمیرات، دستگاهی علامت گذاری شده و جریان برق آن قطع شده است، هیچ گاه سعی نکنید قبل از تکمیل تعمیرات، دستگاه را راه اندازی کنید.
– هنگام کار با الکتریسیته باید نور کافی وجود داشته باشد تا ببینید دقیقا چه کاری انجام دهید.
– بعضی از زیورآلات مانند: ساعت، کلید، زنجیر یا سایر هادی های دیگر می تواند جریان الکتریسیته را هدایت کند. اگر در تاسیسات برقی کار می کنید بهتر است که از این لوازم هادی استفاده نکنید و آن ها در قفسه قرار دهید.
– حفاظت در مقابل شوک ها به معنای استفاده از تجهیزات حفاظتی مناسب مانند دستکش های عایق و … است. پس درچنین شرایطی احتیاط های بیشتری نیاز است.
کمک های اولیه در زمان برق گرفتگی
- اقداماتی که برای نجات شخص برق گرفته می توان انجام داد عبارتست از:
- جریان برق را قطع کنید.
- به سرعت با اورژانس تماس بگیرید.
- شخص برق گرفته را از مدار برق جدا کنید. هرگز با دست خود قربانی را لمس نکنید و یا اقدام به جدا کردن وی از کابل برق نکنید چون ممکن است شما نیز در معرض جریان قرار گرفته و آسیب ببینید. برای این کار می توانید از یک چوب خشک، کمربند چرمی، لوله پلاستیکی یا چیزی شبیه به آن ها برای جدا کردن منبع جریان از شخص استفاده کنید.
- تنفس مصنوعی : مسئله مهم در برق گرفتگی، تنفس مصنوعی است که باید در کمتر از 3 دقیقه پس از برق گرفتگی انجام شود. این کار جریان تنفس را به حالت عادی باز می گرداند. برای این منظور مصدوم را به پشت بخوابانید و لباس خود را تا کنید و با قرار دادن آن زیر شانه، به طوری که سر به عقب کشیده شود کنار سر مصدوم قرار گیرید و تنفس مصنوعی و ماساژ قلبی انجام دهید.
- مصدوم را به پزشک برسانید.
